این گردهمایی که با عنوان؛” اشتراک تجریبات در طراحی، بازتعریف و بروزرسانی خدمات کتابخانههای دانشگاهی متناسب با دانشگاههای نسل جدید “ با استقبال بسیار خوب، حضور 110 مدیر کتابخانه دانشگاهی و پژوهشگاهی از سراسر کشور، اساتید بهنام رشته علوم اطلاعات و دانش شناسی، رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و برخی از همکاران ایشان، رئیس و هیات مدیره انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی برگزار گردید.
در ابتدا دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران پس از خوشآمدگویی به حضار و ابراز خرسندی از برگزاری گردهمایی، از وضعیت آرشیو اسناد و منابع قدیمی دانشگاهها، روند فهرستنویسی، توسعه خدمات دیجیتال و چالشهای موجود در نظام کتابخانهای کشور گزارشی ارائه کرد.
رئیس کتابخانه مرکزی با اشاره به انتقال بخشی از اسناد قدیمی دانشگاههای اصفهان و قم گفت که این اسناد، شامل مدارک استادان پیشکسوت و دورههای دهه ۴۰، اهمیت زیادی دارند، اما بسیاری از دانشگاهها هنوز سیاست یکپارچهای برای آرشیو اسناد ندارند.
او با اشاره به گنجینه بزرگ کتابخانه افزود:
کتابخانه دارای ۷ هزار عنوان چاپ سنگی در ۱۱ هزار نسخه و مجموعه ارزشمندی از نشریات و نسخههای خطی است؛ بیش از ۴۰ هزار کتابچه و نسخه خطی فهرستبرداری شده و بخشی از آنها نیز منتشر شدهاند.
سال گذشته ۴ هزار کتاب و ۳۵۰۰ نسخه خطی فهرست شد، اما نبود هماهنگی میان کتابخانههای دانشکدهها همچنان چالشی جدی است؛ مانند مشکلات ناشی از آتشسوزی سال ۱۳۸۴ در دانشکده حقوق. او به وضعیت نامناسب نگهداری کتابهای لاتین نیز اشاره کرد و گفت اگر محدودیتهای گذشته وجود نداشت، امروز تعداد منابع عربی کتابخانه دو برابر بود.
به گفته وی، ناهماهنگی در سامانههای دیجیتال دانشگاهی مانع ایجاد وحدت رویه شده است. با وجود تلاش برای تمرکز خدمات در سامانههای پارسا و ساینتو از سال ۹۷، وجود سامانههای متعدد این روند را مختل کرده است. اکنون ۷۵ درصد درخواستهای پایاننامه در پردیس پزشکی آنلاین پاسخ داده میشود.
او با اشاره به چالشهای حقوقی در انتشار دیجیتال تأکید کرد که بسیاری از منابع امکان دیجیتالسازی دارند، اما قوانین قدیمی مانع انتشار هستند؛ در حالی که آینده نشر به سمت کاهش چاپ و رشد دیجیتال پیش میرود.
در حوزه تولید محتوا، با فعالیت استودیو کتاب صوتی و بهرهگیری از تخصص و هوش مصنوعی، طی یکی دو ماه ۹ کتاب صوتی تولید شده است. همچنین سرعت بارکدگذاری افزایش یافته و امسال ۳ هزار کتاب ثبت شده است.
در زمینه خرید منابع، طی سه سال گذشته به ترتیب ۱۳۰۰، ۱۹۰۰ و ۹۰۰۰ کتاب خریداری شده و محدودیتی برای تهیه منابع جدید وجود ندارد.
او در پایان بر لزوم گسترش همکاری میان کتابخانهها و حرکت جدیتر به سوی دیجیتالسازی تأکید کرد.
در ادامه، دکتر محمد زرهساز، رئیس انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران، ضمن خوشآمدگویی به حاضران، بیان کرد: حضور در میان شما برای من، نه فقط افتخار، بلکه فرصتی است برای تأمل در یکی از بنیادیترین نهادهای حیات دانشگاه یعنی کتابخانه؛ نهادی که همچون قلب تپندهی علم اگر در دانشگاه نباشد و یا تضعیف شود، خون تازهای در رگهای آموزش و پژوهش جاری نخواهد شد.
مجموعه بررسیهای تخصصی ما در انجمن از جمله تحلیل محتوای مطالب مطرح شده در پنلهای تخصصی کتابخانههای دانشگاهی در کنگرههای سالانه متخصصان علوم اطلاعات و محتوای منتشر شده در قالب ویژهنامه (شمارههای سیزدهم و چهاردهم) نشریه الکترونیکی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران با عنوان شناسه، مشخص میشود که وضعیت کنونی کتابخانههای دانشگاهی ایران منعکسکننده تصویری چندوجهی است: تصویری از توانمندی، تعهد و تلاش بیوقفهی مدیران و کتابداران، در کنار مجموعهای از چالشها و گرههای ساختاری، فناورانه و سیاستی که نیازمند تصمیمهای ملیاند.
آنچه در این بررسیها برجسته است، سه محور اصلی است:
1. فقدان سیاست ملی هماهنگ در حوزهی خدمات اطلاعات علمی و کتابخانهای؛
2. ناهمگونی زیرساختها و بودجهها در دانشگاهها؛
3. تغییر بنیادین در ماهیت نیازهای کاربران دانشگاهی، از دسترسی به منابع به نیاز به پشتیبانی در کل چرخه پژوهش.
متن کامل سخنرانی ریاست انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران
سپس دکتر محمد حسنزاده (ریاست پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران: ایرانداک) به ارائه سخنرانی پرداخت. قسمتهای از صحبتهای ایشان به شرح ذیل است:
افتخار دارم در این نشست درباره نقش کتابخانههای دانشگاهی در آینده آموزش عالی که با چالشهای مهمی روبهروست، سخن بگویم. هفته کتاب و روز کتابدار را تبریک میگویم و از برگزارکنندگان و همکاران ایرانداک سپاسگزارم.
۱. جایگاه راهبردی کتابخانههای دانشگاهی
کتابخانه امروز دیگر صرفاً مخزن منابع نیست، بلکه بخشی از حاکمیت علمی و پشتیبان پژوهش، آموزش و نوآوری است. در بسیاری از کشورها، کتابخانه «مرکز هوشمندی علمی» است و دادههای علمی و تحلیلی را برای تصمیمسازی ارائه میکند.
۲. ضرورت تحول متناسب با تغییرات محیطی
رشد فناوریهای دیجیتال، کلانداده، هوش مصنوعی و یادگیری الکترونیکی، تحول کتابخانهها را الزامی کرده است. تداوم روشهای سنتی پاسخگوی نیازهای جدید دانشگاهیان نیست و باید زیرساختها، نیروهای انسانی و خدمات بازنگری شود.
چالشهای اصلی شامل
- نبود یکپارچگی میان سامانههای پژوهشی، آموزشی و کتابخانهای
- کمبود تخصصهای داده و هوش مصنوعی
- ضعف در ارائه خدمات تحلیلی برای مدیریت دانشگاه
- کاهش استفاده از منابع چاپی و نیاز به بازطراحی خدمات دیجیتال
- نبود مدلهای ارزیابی عملکرد متناسب با نقشهای جدید
محورهای اصلی تحول
۱. توسعه کتابخانه یکپارچه دیجیتال: جستجوی یکپارچه، خدمات هوشمند، امنیت داده.
2. افزایش نقش کتابخانه در تحلیل علم: گزارشهای علمسنجی، پایش علمی، داشبوردهای مدیریتی.
3. توانمندسازی نیروی انسانی: مهارتهای دادهکاوی، مدیریت داده، هوش مصنوعی و نقشهای نوین مانند «کتابدار داده».
4. بازآرایی فضا و خدمات: فضاهای مشارکتی، آزمایشگاه داده، آموزش سواد اطلاعاتی و پژوهشی.
5. تعاملات ملی و بینالمللی: همکاری شبکهای، مشارکت در پروژههای ملی و حضور در شبکههای جهانی.
نقش ایرانداک
ایرانداک با ایجاد شبکه ملی کتابخانههای دانشگاهی، فهرستگان ایران، سامانههای انتشارات دانشگاهی، آمار کتابخانهها، مجلات دسترسی آزاد، استانداردهای کتابخانههای دانشگاهی، ابزارهای سازماندهی دانش، و برگزاری نشستهای علمی، زیرساخت لازم برای ارتقای کتابخانهها را فراهم کرده است. همچنین آماده ارائه دستیار هوش مصنوعی به کتابخانههای دانشگاهی است. (متن کامل سخنرانی ایشان)
در ادامه، دکتر یداله اردوخانی، مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم تحقیقات و فناوری به عنوان آخرین سخنران این بخش، ضمن قدردانی از تلاشهای انجام شده در راستای تقویت جایگاه کتابخانههای دانشگاهی و نقش آنها در ارتقا دانش، کتابخانه را قلب دانشگاه معرفی نمود. همچنین حرکت به سمت هوشمندسازی کتابخانه ها و آموزش بکارگیری ابزارهای نوین بخصوص هوش مصنوعی به کتابداران را اجتناب ناپذیر دانست.
در ادامه این گردهمایی از مدیران پیشکسوت کتابخانههای دانشگاهی همچون آقای دکتر عبدالحسین فرج پهلو، استاد پیشکسوت کتابداری ریاست اسبق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه شهید چمران اهواز، آقای دکتر حمید مهدیقلی، استاد پیشکسوت مهندسی مکانیک، ریاست اسبق کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه صنعتی شریف و آقای سید ابراهیم عمرانی، ریاست اسبق دانشکده علوم دانشگاه تهران، با حضور دکتر یدالله اردوخانی تقدیر به عمل آمد.
پس از تقدیر از پیشکسوتان، پنل پرسش و پاسخ با حضور دکتر یدالله اردوخانی و دکتر محمد حسنزاده برگزار شد، در این بخش پرسشهایی از سوی حاضران در جمع بیان و پاسخهایی از سوی نمایندگان در پنل به شرح ذیل بیان شد:
۱. کمبود شدید منابع مالی و افزایش قیمت کتاب
بسیاری از مدیران حاضر اعلام کردند که بودجه خرید منابع چاپی و دیجیتال در سالهای اخیر کاهش یافته و افزایش چشمگیر قیمت کتاب، دسترسی دانشگاهها به منابع روزآمد را محدود کرده است. آنها تأکید کردند که کتابخانه بدون منابع جدید، توان رقابت علمی و پشتیبانی از پژوهش را از دست میدهد.
۲. ناهماهنگی و موازیکاری سامانههای دیجیتال دانشگاهی
مدیران کتابخانهها یادآور شدند که وجود سامانههای متعدد در دانشگاهها (برای پایاننامهها، منابع دیجیتال، پردازش اطلاعات، جستجوی منابع و …) موجب سردرگمی کاربران و افزایش هزینهها شده است. برخی دانشگاهها از وجود ۴ تا ۶ سامانه غیرمتصل خبر دادند.
درخواست اصلی آنان، ایجاد یک سامانه ملی یا یکپارچه دانشگاهی با قابلیت جستجوی واحد بود.
۳. کمبود نیروی تخصصی و نیاز به مهارتهای نوین
کتابخانهها با کمبود نیروهای توانمند در حوزههای جدید مانند مدیریت داده، تحلیل دادههای پژوهشی، هوش مصنوعی، استانداردهای دیجیتالسازی و پشتیبانی پژوهش مواجه هستند.
مدیران تأکید کردند که نیروی فعلی بیشتر آموزش سنتی دیده و با نیازهای امروز پژوهش سازگار نیست. پیشنهاد شد وزیر علوم از طرحهای ملی آموزش کتابداران حمایت کند.
۴. مشکلات زیرساختی و فرسودگی ساختمان کتابخانهها
برخی دانشگاهها از فرسودگی ساختمان کتابخانهها، نبود سیستمهای ایمنی مناسب و مشکلات دما و رطوبت برای نگهداری نسخههای خطی و اسناد تاریخی سخن گفتند.
ساختمانهایی با بیش از ۴۰ سال عمر و بدون استانداردهای حفاظت فیزیکی از جمله موارد مطرح شده بود.
۵. ضعف در سیاستگذاری کلان و نبود آییننامههای بالادستی
حاضران تأکید کردند که نبود آییننامههای مشترک برای:
خرید منابع، اشتراک دیجیتال، دیجیتالسازی، آرشیو اسناد، و ساختار سازمانی کتابخانهها، سبب شده هر دانشگاه بهصورت جزیرهای عمل کند. مدیران از وزارت علوم خواستند یک نقشه راه ملی برای خدمات کتابخانهای تدوین کند.
6. مشکلات حقوقی در انتشار دیجیتال منابع
چند دانشگاه اعلام کردند نسخههای بسیاری برای انتشار دیجیتال آماده دارند، اما قوانین قدیمی حقوق نشر مانع انتشار است.
پیشنهاد شد وزارت علوم برای اصلاح قوانین و ایجاد مجوزهای جدید دسترسی الکترونیکی اقدام کند.
۷. لزوم تعریف نقش جدید برای کتابخانه در دانشگاهها
برخی مدیران گفتند که همچنان نگاه سنتی به کتابخانه—بهعنوان مرکز امانت کتاب—در میان مدیران دانشگاهها وجود دارد. آنان خواستار حمایت رسمی وزارت علوم برای تبدیل کتابخانه به شریک دانشی دانشگاه شدند.
نماینده وزارت علوم در پاسخ اعلام کرد:
- تقویت زیرساختهای دیجیتال و یکپارچهسازی سامانهها در اولویت قرار دارد.
- ایجاد شبکه ملی کتابخانههای دانشگاهی در دست بررسی است.
- موضوع افزایش بودجه خرید منابع و توسعه مهارتهای نیروی انسانی به معاونت مربوطه ارجاع خواهد شد.
- وزارت علوم از تشکیل شورای ملی هماهنگی کتابخانههای دانشگاهی حمایت میکند.
او تأکید کرد که نقش کتابخانه در نظام پژوهش کشور حیاتی است و حمایت از آنها باید در دستور کار جدی قرار گیرد.
پس از گرفتن عکس یادگاری، پنل اول با عنوان (معرفی مهمترین اقدامات و رونماییها) به دبیری مسئول کمیته کتابخانههای دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران، خانم لعبت درخشانی برگزار شد.
مشروح صحبتها در خبرآتی ارائه خواهد شد. با ما همراه باشید
