یازدهمین نشست تخصصی زنده (لایو) انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با عنوان«خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی در دوران همه‌گیری کووید-۱۹» در روز سه‌شنبه ۲6 اسفند ۱۳۹۹ و از ساعت ۱7 تا 19 در صفحه اینستاگرام انجمن برگزار شد. در این نشست، آقایان دکتر رضا رجبعلی بگلو (عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فن‌آوری اطلاعات (ایرانداک)) و دکتر محمدامین عرفان‌منش (تحلیلگر پژوهش و سیاست‌گذاری، کمیسیون آموزش عالی شرق کانادا) دیدگاه‌های خود را در رابطه با موضوع جلسه تبیین کردند. مجری-کارشناس این نشست، دکتر محمد زره‌ساز عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی و مسئول کمیته پژوهش انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران بود.
در ابتدای نشست، دکتر زره‌ساز ضمن اشاره به اهمیت جایگاه کتابخانه‌های دانشگاهی در فرایند تهیه و دسترسی به منابع اطلاعاتی در دوران کرونا گفت: «تحولی که کرونا سبب‌ساز شد این بود که به ناگاه مراجعین کتابخانه‌ها تقریباً به تعداد صفر رسید. کتابخانه به عنوان منبعی برای اشاعه ویروس شناخته شد و توصیه‌ها بر این بود که منابع امانت داده نشود و خدمات حضوری نباشد. پروتوکل‌ها سخت‌گیرانه شد و تا چندین ماه کتابخانه‌ها قفل بودند. آموزش عالی ما توانست سریع سیستم‌های آموزش مجازی را توسعه بدهد و آن را در اولویت قرار بدهد؛ ولی نکته‌ای که از آن غفلت شد، پشتیبانی کتابخانه از دانشجویان، اساتید و پژوهشگران در رابطه با منابع اطلاعاتی و تهیه اطلاعات علمی و پژوهشی موردنیاز بود. کتابخانه‌ها شروع کردند، هرچند به نظر من دیر هنگام و یک‌سری کارهایی را برنامه‌ریزی کردند و یک‌سری نوآوری‌ها و طرح‌هایی را انجام دادند ولی آن انتظاری که در رابطه با توسعه کتابخانه دیجیتال به معنای واقعی می‌رفت و یکپارچگی سیستم‌های آموزشی با سیستم‌های کتابخانه‌ای در دنیای مجازی و طراحی خدمات جدید و خدمات موردنیاز و حتی خدمات آگاهی‌رسانی و خدمات مشاوره خوانندگان و مشاوره اطلاعاتی به شکل مجازی محقق نشده و ما در این حوزه شاهد ضعف بودیم و این یک واقعیتی است که نمی‌شود انکار کرد. احساس می‌کنم در سطح بین‌الملل هم اگر بخواهیم تحلیلی داشته باشیم ما این ضعف را داریم هرچند که کارهای خوبی انجام شده است؛ ولی این ضعف به دنیای کتابداری برمی‌گردد که ما همچنان شاهد هستیم. »
پس از این مقدمه، دکتر بگلو با اشاره به ضرورت مواجهه کتابخانه‌ها با بحران‌ها گفت: «کتابخانه‌ها در مواجهه با بحران می‌توانند دو نقش داشته باشند: 1- نقش کنشگرانه یا فعالانه، 2- نقش منفعلانه یا کنش‌پذیرانه… ما در این شرایطی که با بحران کرونا رو به رو هستیم می‌شود گفت نه تنها کتابخانه‌ها تقریباً همه سازمان‌ها خودشان را آماده چنین وضعیتی نکرده بودند؛ از این جهت که بتوانند تمام خدماتشان را با یک شیفت خیلی نرم سریع بروند به سمتی که آن اهداف آموزشی، پژوهشی یا حتی مسئولیت‌هایی که در مواجهه با یک بحران دارند را برای آن برنامه داشته باشند. طبیعی هم است یک چنین بحرانی به وجود آمده است و هیچ کس هم از قبل به شکل دقیق و درست پیش‌بینی نکرده بود؛ بنابراین کتابخانه‌ها با یک حالت تغییر برنامه‌ریزی نشده مواجه شدند… با این شرایط نیازمندی‌ها، پیش‌زمینه‌ها یا حتی فعالیت‌ها و کارکردهایی که من قبلاً برای کتابخانه‌ها زیرسازی کردم این جا خیلی مهم و تعیین‌کننده بود و از این جهت ممکن است بسیاری از کتابخانه‌ها چه در ایران، چه در سراسر جهان این زیرساخت را فراهم نکرده باشند. بنابراین من بخواهم با این رویکرد به قضیه نگاه بکنم که کتابخانه در مقابل بحران به طور کلی چه کارکردی می‌تواند داشته باشد و کتابخانه دانشگاهی چه کارکردی باید داشته باشد؟ می‌توانم بگویم که کتابخانه‌ها به طور کلی باید خودشان را برای بحران آماده کنند.» ایشان در ادامه با اشاره به پژوهشی که با همکاری خانم دکتر آخشیک در این رابطه انجام داده‌اند گفت: «در این پژوهش مشخص شد که وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی تهران به جز معدودی آماده و به روز نبودند. اگر تقدم زمانی را در نظر نداشته باشیم آن طرف دیرتر از ما به کرونا رسیدند؛ ولی خیلی سریع وب‌سایت آنها آماده بود و محتوای کامل، دقیقی داشتند. البته ما باید این را در نظر داشته باشیم ما داریم با یک کشوری مقایسه می‌کنیم که در حال توسعه است و یک کشور پیشرفته این‌ها را داریم مقایسه می‌کنیم و قیاس مع‌الفارق نمی‌خواهیم بکنیم. می‌خواهیم بگوییم زیرساخت‌ها، فعالیت‌ها، فرآیندها این شکلی تنظیم شده بود و خدمات به راحتی هم اطلاع‌رسانی می‌شد و هم به نوعی آگاهی‌رسانی در وب‌سایت آنها دست کم که به عنوان یک مکان رسمی، مشخص، همه در تعامل با او هستند، سریع ثبت شده بود. بنابراین خیلی راحت می‌شد این مقایسه را داشت که کتابخانه‌های دانشگاهی در ایران نسبت به کتابخانه‌های اروپایی، آمریکایی و برخی از کشورهای آسیایی از این جهت نقطه ضعف داشتند.»
در ادامه آقای دکتر عرفان‌منش با اشاره به روند تحولات پس از همه‌گیری بیماری کووید-19 گفت: «در مورد بحران که صحبت می‌کنیم کاملاً درست است؛ چون کتابخانه‌ها با یک محدودیت‌هایی مواجه شدند که عجیب و غریب بود و اول از همه محدودیت بودجه است که بحث مهمی در ایران و همه جای دنیا بود. چون بهرحال بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی از دانشگاه می‌آید و وقتی که بودجه دانشگاه کاهش پیدا می‌کند آن هم در کشوری مثل کانادا که مبتنی بر درآمدهای دانشگاه بین‌المللی است و طبق آماری که از دانشگاه‌های مختلف داریم میانگین حدود هفت، هشت درصد آمار دانشگاه بین‌المللی در ترم بعد شروع پاندمی از ترم سپتامبر به خاطر ممنوعیت سفری که وجود داشت و دانشجویان نمی‌توانستند وارد کشور بشوند کاسته شد… به همین خاطر مسلماً بودجه دانشگاه‌ها کاهش پیدا کرد و یکی دو پژوهش که بر روی کتابخانه‌ها یکی در آمریکا و یکی هم در اروپا انجام شده این را نشان داد که بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی با کاهش مواجه بودند. وقتی بودجه کمتر بشود، دسترسی به منابع کمتر است و نیروی انسانی کمتر است چون خیلی از کتابخانه‌ها مثل هرجای دیگر مجبور هستند که خیلی از نیروهای انسانی خود را به صورت موقت کنار بگذارند… کتابخانه‌ها بسته شدند؛ مکان فیزیکی دیگر وجود نداشت و زمانی که باز شدند با یک ظرفیت محدودی از مکان می‌توانستند فعالیت بکنند. زمانی که کتابخانه‌ها کار می‌کردند، ساعاتی که فعال بودند خیلی کمتر بود این‌ها همه بحران‌هایی است که آقای دکتر راجع به آن صحبت کردند و کتابخانه‌ها واقعاً انتظارش را نداشتند و خیلی سریع اتفاق افتاد و یک مقدار زمان برد که کتابخانه‌ها بتوانند برنامه‌های خود را مجدداً طراحی بکنند و بتوانند فعالیت خود را ادامه بدهند… »
در ادامه جلسه دکتر زره‌ساز به معضل دیگری اشاره کرد و آن هم نگاه به کتابخانه به عنوان یک مکان لوکس و در اولویت نبودن کتابخانه در برنامه‌ها و تصمیمات راهبردی دانشگاه‌ها اشاره کرد و نظر مهمانان را جویا شد. دکتر بگلو ضمن اشاره به ضرورت توجه به بحث کتابخانه دانشگاهی در یک چارچوب بزرگ‌تر یعنی نظام آموزش عالی و تحلیل آن، نظر خود را در رابطه با نقش کنشگر این کتابخانه‌ها در دوران کرونا تبیین کرد: «حالا در مورد کرونا می‌خواهم مستقیم اشاره بکنم؛ نقش کنشگرانه یعنی چه؟ نقش کنشگرانه یعنی این که ما بپذیریم چنین شرایطی وجود دارد و ما خودمان را همرنگ شرایط کنونی دربیاوریم؛ خودمان را در چارچوب تغییر برنامه‌ریزی شده ببینیم. در استراتژی‌هایی که کتابخانه‌های دانشگاهی در جهان به کار گرفتند، حدود صدوسی، پنج اقدام در این زمینه انجام دادند که بیشترین فراوانی در حوزه ایجاد است؛ یعنی چه؟ یعنی خدمت جدید ارائه کردن، خدمتی که قبلاً بوده ولی به شکلی تغییر دادند، روزآمد کردند و توسعه دادند؛ اگر این استراتژی‌ها را کنار هم بچینیم که بیشتر از پنجاه، شصت درصد استراتژی‌ها یا اقدام‌های کتابخانه‌ها را دربرمی‌گیرد. منظور از ایجاد یعنی چه؟ یعنی این که قبلاً نبوده ولی اجرائی می‌کنم. توسعه یعنی چه؟ قبلاً بوده ولی من آن را سعی می‌کنم رشد بدهم. مثلاً دیجیتال‌سازی منابع جزو مواردی است که در توسعه است، کتابخانه‌ها داشتند ولی در شرایط کنونی باید آن را توسعه بدهند و می‌دانند که با این وضعیت ما نمی‌توانیم مقابله کنیم. حتی تغییر و این که من بدانم حالا که این را نمی‌توانم با این روش دست مخاطب برسانم چطور می‌توانم این را تغییر بدهم؟ فقط و فقط هفت اقدام از میان کل اقدام‌ها،اقدام‌های کاهش و توقف بوده است. این چه چیزی را نشان می‌دهد؟ این نشان می‌دهد که بیشتر استراتژی‌های ما در چارچوب استراتژی کتابخانه‌های دانشگاهی در جهان به سمت ایجاد، تغییر و روزآمدسازی حرکت کرده است… »
دکتر عرفان‌منش هم در این زمینه گفت: «به نظر من کتابخانه‌های دانشگاهی همه اجزای یک سیستم هستند. چون سیستم آموزش عالی ما متفاوت است نمی‌شود کتابخانه‌های دانشگاهی ایران را با کتابخانه‌های دانشگاهی دیگر مقایسه کرد. من شش سال در ایران هیئت‌علمی بودم و در دو دانشگاه کار کردم و الان هم با دانشگاه در تعامل هستم و می‌توانم بگویم که دو نظام کاملاً متفاوت ما داریم می‌بینیم. یعنی فرض کنید در سیستم کتابخانه‌های دانشگاهی در ایران بحث بودجه، نیروی انسانی، بحث امکاناتی که وجود دارد؛ اعمال نظرهایی که از جاهای دیگر ممکن است بشود مشکل‌ساز است… حالا شما فرض کنید در این سیستم هر مدیری با هر پیشینه‌ای هم قرار بگیرد. حالا درست است که افراد قابلیت‌ها و توانایی‌های علمی و مدیریتی متفاوتی دارند اما بالاخره در این سیستم قرار است با همین کتابداران کار کند. در رابطه با بحث بودجه آن‌قدر دست او باز نیست و خیلی بحث‌های دیگر در سازمان وجود دارد که متاسفانه امکان تغییر را خیلی سخت به ما می‌دهد و ما در این سیستم دانشگاهی خیلی سخت تغییر می‌کنیم. در همه جای دنیا مدام رصد می‌کنند و تغییر می‌دهند. همین فرمایشی که جناب دکتر بگلو عرض کردند خیلی سریع تصمیم‌گیری می‌کنند و خدمات را تغییر می‌دهند. حالا اگر مشکلی وجود دارد به شکل دیگری سعی می‌کنند خدمات را عرضه بکنند…» ایشان در ادامه به دشواری‌ها اعضای هیئت علمی برای ارتقاء و بی‌انگیزگی دانشجویان به عنوان معضلات تأثیرگذار بر وضعیت کتابخانه‌های دانشگاهی اشاره کردند.
دکتر زره‌ساز در ادامه جلسه به بحث ضرورت توجه به مفههوم طراحی خدمت و به‌روزرسانی خدمات در کتابخانه‌های دانشگاهی اشاره کرد و از نبود اتاق فکر و فعال نبودن گروه‌های عملیاتی در این زمینه انتقاد کرد. دکتر بگلو به برخی موارد همچون آزمایشگاه مجازی، راهنمای کلاس‌ها و آزمون‌های آنلاین، ویدئوهای زنده آموزشی و مخزن سؤالات امتحانی، طراحی پلتفرم اشتراک محتوای دورس به صورت رایگان، راه‌اندازی شبکه پژوهشگران کووید-19، تعامل تیم سواد اطلاعاتی با پژوهشگران و پشتیبانی از داده‌های باز به عنوان مواردی اشاره کرد که کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند در این دوران به آنها به عنوان خدمات جدید توجه کنند. دکتر عرفان‌منش هم ضمن اشاره به اهمیت فعالیت‌های سواد اطلاعاتی کتابخانه‌های دانشگاهی عنوان کرد که این کتابخانه‌ها نقش مهمی در معرفی اطلاعات غلط به مردم و راهنمایی آنها به سمت منابع اطلاعاتی معتبر دارند.
در پایان جلسه دکتر زره‌ساز ضمن اشاره به معضلات سیستم اداری در ایران، بی‌انگیزه کردن کتابداران و مشکلات اقتصادی آنها را از دیگر مشکلات قابل توجه در مسیر ارائه خدمات مؤثر به کاربران عنوان کرد و عنوان داشت که شغل کتابداری همانند شغل معلمی یک شغل عاشقانه است و نمی‌توان به آن به عنوان یک کار کارمندی صرف نگاه کرد …
در این جلسه حضار نیز با ارائه کامنت‌های خود به شکل‌گیری بحث کمک شایانی کردند.
مشروح این نشست را می‌توانید از اینجا مشاهده کنید.
