در ادامه پنل تخصصی با عنوان (پنل تخصصی چالشهای هوش مصنوعی در کتابخانههای دانشگاهی و راهکارها) به دبیری دکتر مریم اسدی، مسئول کمیته آموزش و عضو کمیته کتابخانههای دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران و با حضور دکتر امیر غائبی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه الزهرا(س) و مشاور کمیته کتابخانههای دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران؛ دکتر ملیحه درخوش، معاون سیاستگذاری منابع علمی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران عضو کتابخانههای دانشگاهی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران؛ دکتر امیر اصنافی : دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه شهید بهشتی و مشاور کمیته کتابخانههای دانشگاهی برگزارشد.
در ابتدای پنل بر نقش هوش مصنوعی بهعنوان یکی از تحولآفرینترین فناوریهای دهه اخیر تأکید شد؛ فناوریای که همانند سایر حوزههای علمی، کتابخانهها و خدمات اطلاعاتی را نیز با موجی از تغییر و بازتعریف روبهرو کرده است. با این حال، مسیر بهرهگیری از هوش مصنوعی در کتابخانههای کشور بهویژه در بافت کشورهای درحالتوسعه مملو از چالشهای زیرساختی، اخلاقی، مدیریتی و فنی است؛ موضوعی که محور اصلی سخنرانیهای سه ارائهدهنده نشست را شکل داد.
ارائه نخست توسط دکتر امیر غایبی با عنوان «هوش مصنوعی در کتابخانههای دانشگاهی: چالشها، فرصتها و الزامات حاکمیت داده» بیان شد.دکتر امیر غایبی، دانشیار گروه علم اطلاعات و جامعهشناسی دانشگاه الزهرا(س) و مشاور کمیته کتابخانههای دانشگاهی، سخنرانی خود را با مرور اجمالی بر تاریخچه و تعاریف هوش مصنوعی آغاز کرد و توضیح داد که این فناوری در چند دهه اخیر با سرعتی جهشی توسعه یافته و امروز به یکی از اهرمهای تحول در کتابخانههای پژوهشی و دانشگاهی در جهان تبدیل شده است.
وی بیان کرد که هوش مصنوعی میتواند فرایندهای کتابخانهای را از جستجو و بازیابی گرفته تا سازماندهی منابع، تحلیل دادهها، تصمیمسازی و ارائه خدمات شخصیسازیشده به کاربران متحول کند. با این حال، این ظرفیت گسترده به معنای اجرای آسان نیست و مجموعهای از موانع پیچیده نیز وجود دارد.
مهمترین محورهای ارائه دکتر غایبی
۱. بحران داده و چالش دقت
به گفته وی، «هوش مصنوعی بدون داده وجود ندارد» و دقت نتایج هوش مصنوعی مستقیماً وابسته به کیفیت دادههای آموزشی است. او توضیح داد که در حال حاضر حدود ۶۰ درصد دادههایی که مدلهای هوش مصنوعی از آن تغذیه میشوند از منابع علمی استاندارد تأمین نمیگردند؛ موضوعی که خطر خطا، سوگیری و تولید محتوای غیرقابل اعتماد را افزایش میدهد.
2. نبود زیرساخت داده در دانشگاههای ایران
دکتر غائبی تأکید کرد که بسیاری از دانشگاههای کشور فاقد سیستمهای یکپارچه برای تولید، ذخیره و اشتراک دادههای پژوهشی هستند. و افزود:
«اگر ما داده تولید نکنیم، هیچکس بهجای ما این کار را انجام نخواهد داد. کتابخانههای دانشگاهی باید پیشقدم تولید دادههای قابلاستفاده برای آموزش مدلهای هوش مصنوعی شوند».
3. مسائل حریم خصوصی و شفافیت
وی بحث حریم خصوصی کاربران را یکی از حساسترین چالشهای ورود هوش مصنوعی به خدمات کتابخانهای دانست و تصریح کرد که در غیاب سیاستگذاری و استانداردهای ملی، اعتماد کاربران و امنیت اطلاعات به خطر میافتد.
4. ضرورت حاکمیت داده و اخلاق هوش مصنوعی
او سه اصل بنیادین را برای مدیریت آینده کتابخانهها برشمرد:
حاکمیت داده (Data Governance)
شفافیت در نحوه کارکرد ابزارهای هوش مصنوعی
رعایت اخلاق و استانداردهای حرفهای
5. نیاز به ایجاد کنسرسیومهای دادهای
غائبی پیشنهاد داد که کتابخانههای دانشگاهی با یکدیگر وارد تفاهمنامههای اشتراک داده شوند تا «مجموعهای از دادههای عظیم و استاندارد» برای توسعه ابزارهای هوش مصنوعی بومی فراهم شود.
6. نیروهای انسانی و چالش مهارت
وی تأکید کرد که ورود هوش مصنوعی هرگز به معنای حذف کتابدار نیست، اما قطعاً نیازمند مهارتهای جدید است و روند جذب نیرو در دانشگاهها باید با نیازهای عصر دیجیتال بازنگری شود.
ارائه دوم نشست توسط دکتر ملیحه درخوش با عنوان «بازطراحی فرایندهای کتابخانهای برای استفاده مؤثر از هوش مصنوعی» انجام شد.
معاون سیاستگذاری منابع علمی دانشگاه تهران، با تمرکز بر رویکرد فرآیندمحور، به بیان الزامات اصلاح ساختارهای کتابخانهای برای ادغام هوش مصنوعی پرداخت.
محورهای کلیدی سخنان وی:
1. از «استفاده از فناوری» تا «بازطراحی فرایند»
او توضیح داد که ورود هوش مصنوعی تنها به معنای جایگزینی یک ابزار جدید نیست، بلکه باید فرایندها از ابتدا بازطراحی شوند.
بهعنوان مثال، فرایندهایی که سالها بر اساس شیوههای دستی یا نیمهخودکار شکل گرفتهاند، نمیتوانند بدون بازنگری با ابزارهای هوشمند سازگار شوند.
2. توانمندسازی نیروی انسانی
دکتر درخوش بیان کرد که کارکنان کتابخانهها معمولاً به فرایندهای قدیمی عادت کردهاند و طبیعی است در برابر تغییر مقاومت نشان دهند.
بنابراین آموزش، تغییر نگرش، و تعریف نقشهای جدید برای کتابداران، محور اساسی تحول دیجیتال است.
3. نقش شرکتهای نرمافزاری
وی از شرکتهای تولیدکننده نرمافزارهای کتابخانهای خواست که:
- به توسعه ابزارهای هوشمند بومی توجه کنند،
- استانداردهای لازم برای سازگاری با هوش مصنوعی را پیادهسازی کنند،
- و نیازهای واقعی کتابخانهها را در طراحی محصولات لحاظ نمایند.
- ضرورت نظارت و ارزیابی مستمر
به گفته او، بسیاری از کتابخانهها پس از اجرای یک پروژه، مرحله «ارزیابی و بازنگری» را نادیده میگیرند و همین موضوع باعث افت کیفیت خدمات در بلندمدت میشود.
5. مثال تخصصی: بازطراحی فرایند فهرستنویسی
وی توضیح داد که ابزارهای جدید هوش مصنوعی در فهرستنویسی میتوانند تا حدود ۹۵ درصد دقت داشته باشند، اما:
کیفیت آنها وابسته به دادههای آموزشی است، زبان فارسی نیازمند تقویت مدلهاست و کتابداران متخصص همچنان نقش کلیدی در ارزیابی و اصلاح نتایج دارند.
آخرین سخنران پنل تخصصی چالشهای هوش مصنوعی در کتابخانههای دانشگاهی و راهکارها، دکتر امیررضا اصنافی؛ دانشیار گروه علماطلاعات و دانششناسی دانشگاه شهید بهشتی و مشاور کمیته کتابخانههای تخصصی انجمن کتابداری و اطلاعرسانی ایران بود. ایشان سخنرانی خود را با عنوان «نیاز به تغییر در کتابخانههای دانشگاهی و مفهوم کتابخانه بهعنوان مکان سوم» آغاز کرد.
محورهای اصلی ارائه دکتر اصنافی به شرح ذیل بود:
1. کتابخانه در عصر جدید یک «فضا» است، نه یک «ساختمان»
او توضیح داد که نسل جدید کاربران، کتابخانه را صرفاً به عنوان محل نگهداری کتاب نمیشناسد، بلکه آن را فضایی برای: یادگیری، تعامل، خلاقیت، تولید دانش میدانند همان چیزی که در جهان به آن مکان سوم Third Place گفته میشود.
2.ضرورت شناخت نسل جدید کاربران
به گفته وی، کتابخانهها چنانکه باید کاربران امروز را نمیشناسند. باید رفتارهای اطلاعاتی آنها تحلیل شود تا کتابخانه بتواند خدمات جدید بر اساس نیاز واقعی آنها ارائه دهد.
3. برنامهریزی راهبردی و تحلیل داده
اصنافی تأکید کرد که تصمیمهای مدیریتی کتابخانهها باید بر اساس دادههای واقعی باشد؛ از تحلیل رفتار کاربران گرفته تا برنامهریزی برای خرید منابع، توسعه فضا و خدمات دیجیتال.
4. خطر «کنارهگیری منفعلانه» از فناوری
او هشدار داد که اگر کتابخانهها به استقبال فناوریهای هوش مصنوعی نروند، ناچار به تغییرات اجباری خواهند شد؛ تغییراتی که ممکن است با بحرانهای شدید همراه شود.
وی گفت: «ما باید داوطلبانه تغییر کنیم، نه از سر اجبار.»
5. همزیستی با هوش مصنوعی
به باور دکتر اصنافی، هوش مصنوعی نه رقیب کتابدار است و نه جایگزین او؛ بلکه ابزار توانمندساز است.
کتابخانهها باید از هوش مصنوعی برای توسعه خدمات، طراحی فضاهای نوآورانه و ارائه تجربههای کاربری جدید بهره بگیرند.
6. نقش آموزش عالی در تربیت نسل جدید کتابداران
وی با اشاره به تغییر نقش کتابداران در جهان، تأکید کرد که سرفصلهای آموزشی رشته علم اطلاعات باید بازنگری شود تا کتابداران آینده با مهارتهای: تحلیل داده، فناوریهای نوین، طراحی تجربه کاربر و کار با ابزارهای هوش مصنوعی پابهپای تحولات جهانی حرکت کنند.
در ادامه آخرین پنل این گردهمایی با عنوان «انتقال تجربیات و برنامههای مدیران برای ارائه خدمات نوین و تحول در کتابخانههای دانشگاهی» با دبیری دکتر فاطمه شیخ شعاعی، دانشیار گروه کتابداری و اطلاعرسانی پزشکی، برگزار شد. جمعی از مدیران و اساتید برجسته کتابخانههای دانشگاهی کشور نیز در این پنل حضور داشتند، از جمله: دکتر سعید رضایی شریفآبادی، استاد گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه الزهرا؛ دکتر منصور کوهی رستمی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید چمران اهواز؛ دکتر سمیه سادات آخشیک، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه خوارزمی؛ و دکتر محسن حاجی زینالعابدینی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه شهید بهشتی و بازرس انجمن.
دکتر فاطمه شیخ شعاعی در آغاز نشست گفت:
کتابخانههای دانشگاهی امروز دیگر تنها محلی برای نگهداری کتاب و منابع اطلاعاتی نیستند. آنها باید به محیطهایی تبدیل شوند که آموزش، پژوهش، خلاقیت و تعامل انسانی را همزمان ارتقا دهند. ما در این پنل قصد داریم تجربیات مدیران و اساتید را بشنویم و بررسی کنیم که چگونه با نوآوری و برنامهریزی میتوانیم خدمات کتابخانهای را به شکل نوین و جامع ارائه دهیم.
وی در ادامه افزود:
با مشاهده تحولاتی که در کتابخانههای بینالمللی رخ داده، متوجه شدیم که آینده کتابخانهها به شدت به تجربه حضور کاربران، بهرهگیری از فناوریهای نوین و ایجاد فضاهای انعطافپذیر وابسته است. هدف ما این است که نشان دهیم کتابخانه دانشگاهی میتواند مرکز اصلی فعالیت علمی و فرهنگی دانشگاه باشد.
سخنرانی دکتر سعید رضایی شریفآبادی: کتابخانه دانشگاهی، قلب پژوهش و آموزش
دکتر رضایی شریفآبادی سخنرانی خود را با مرور تجربههای بینالمللی آغاز کرد:
وقتی در کنفرانسهای بینالمللی شرکت میکنم، مشاهده میکنم که کتابخانهها چگونه به هابهای دیجیتال و فیزیکی همزمان تبدیل شدهاند. آنها نه تنها منابع اطلاعاتی را ارائه میدهند، بلکه محیطی برای یادگیری، تبادل دانش و رشد فردی کاربران فراهم میکنند. کتابخانه دانشگاهی باید جایی باشد که پژوهشگران، دانشجویان و اساتید بتوانند نیازهای اطلاعاتی خود را بدون محدودیت مکانی و زمانی برآورده کنند.
وی سپس به ضرورت تحول دیجیتال و ایجاد منابع هوشمند اشاره کرد:
کتابخانههای امروز باید هم منابع چاپی و هم منابع دیجیتال را به صورت یکپارچه ارائه دهند. علاوه بر این، کتابداران نباید تنها متصدی نگهداری کتاب باشند؛ آنها باید به عنوان تحلیلگر، راهنمای پژوهش و خالق محتوای دیجیتال ایفای نقش کنند. هوش مصنوعی و فناوریهای نوین ابزارهایی هستند که این مسیر را هموار میکنند، نه تهدیدی برای جایگاه کتابدار.
دکتر رضایی همچنین مثالهای عملی آورد:
در دانشگاههایی که من بازدید کردهام، سیستمهایی برای توصیه خودکار منابع به دانشجویان مبتنی بر سوابق جستجو و پروژههای پژوهشی آنها ایجاد شده است. این سیستمها تجربه کاربران را به شدت بهبود میبخشند، اما بدون هدایت انسانی و دانش تخصصی کتابداران، نمیتوانند مفید باشند.
سخنرانی دکتر منصور کوهی رستمی: تجربه «خانه کتابخانه» و اهمیت تعامل انسانی
دکتر کوهی رستمی با لحنی صمیمی و بیان تجربیات شخصی گفت:
یکی از بزرگترین چالشها در کتابخانههای امروزی، ایجاد ارتباط انسانی و تعامل مستقیم با کاربران است. تجربه ما نشان داده است که حتی بهترین سیستمهای دیجیتال نمیتوانند جای گفتگوی مستقیم، مشاوره و تبادل نظر را بگیرند. به همین دلیل ما برنامهای به نام «خانه کتابخانه» در دانشگاه شهید چمران طراحی کردیم، که هدف آن ایجاد تعامل واقعی میان دانشجویان، اساتید و کتابخانه بود.
وی در ادامه توضیح داد:
این برنامه شامل سه بخش اصلی است: اولین بخش «گفتگو و همشنوی» است که هر یکشنبه برگزار میشود و دانشجویان میتوانند موضوعات مورد علاقه خود را انتخاب کرده و درباره آن بحث کنند. بخش دوم «معرفی و تحلیل فیلم» است که در روزهای دوشنبه برگزار میشود و هدف آن ارتقای سواد رسانهای و تفکر انتقادی دانشجویان است. بخش سوم «معرفی کتاب» است که در روزهای سهشنبه برگزار میشود و دانشجویان و اساتید کتابهای مورد علاقه خود را معرفی و تحلیل میکنند. در طول یک سال گذشته، به طور متوسط ۸۰ شرکتکننده فعال در این برنامه حضور داشتهاند و بازخوردها نشان میدهد تعامل انسانی چقدر میتواند انگیزه مطالعه و پژوهش را افزایش دهد.
سخنرانی دکتر سمیه سادات آخشیک: مدیریت تحول در کتابخانه دانشگاه خوارزمی
دکتر آخشیک سخنرانی خود را با مرور یک سال تجربه مدیریت کتابخانه آغاز کرد:
وقتی مدیریت کتابخانه دانشگاه خوارزمی را بر عهده گرفتم، مهمترین اولویت من روشن کردن چرایی فعالیتها برای تیم و ایجاد اعتماد میان کتابخانه و مدیران دانشگاه بود. این مسئله به ما کمک کرد تا برنامههای نوآورانه را بدون مقاومت اجرا کنیم و تمرکز خود را روی ارائه خدمات با کیفیت و انگیزهبخش قرار دهیم.
وی ادامه داد:
با وجود کاهش نیروی انسانی از ۲۲ نفر به ۱۷ نفر، موفق شدیم تیمی توانمند بسازیم که هر عضو بتواند به شکل مستقل پروژههای مختلف را مدیریت کند. به علاوه، گروه داوطلب دانشجویی برای فعالیتهای نوآورانه و هوش مصنوعی تشکیل شده است. تجربه ما نشان داد که تمرکز بر انگیزه و مسئولیتپذیری، کلید موفقیت در تحول کتابخانه است.
سخنرانی دکتر محسن حاجی زینالعابدینی: نیروی انسانی، محور تحول
دکتر محسن حاجی زینالعابدینی با الهام از نظریه «پرنده لانهساز» بر اهمیت نیروی انسانی در تحول کتابخانههای دانشگاهی تأکید کرد و گفت: همانطور که پرنده برای ساخت لانه خود چوب، خاک و مواد لازم را جمعآوری میکند و با دقت آن را میسازد تا محیطی امن و مناسب برای پرورش فرزندانش ایجاد کند، ما نیز در کتابخانه دانشگاهی باید محیطی بسازیم که نیروی انسانی بتواند در آن رشد کند و شکوفا شود.»
وی ادامه داد:
تجهیزات و فناوری ابزارهایی در اختیار ما هستند، اما تحول واقعی زمانی رخ میدهد که کارکنان کتابخانه با انگیزه، خلاق و مسئولیتپذیر باشند. تجربههای موفق کتابخانهای در کشور نشان میدهد که حتی پیشرفتهترین فناوریها بدون نیروی انسانی متعهد، نمیتوانند به نتیجه مطلوب برسند.
دکتر زینالعابدینی با اشاره به نمونههای فعالیتهای خلاقانه کتابداران محلی افزود:
هدف ما ایجاد محیطی است که در آن کتابداران نه تنها خدمات ارائه میدهند، بلکه توانمندی و خلاقیت خود را به حداکثر میرسانند و نقش واقعی خود را در توسعه پژوهش و آموزش دانشگاه ایفا میکنند. اگر بخواهیم ردپای تحول واقعی را در کتابخانهها ببینیم، باید نیروی انسانی را محور قرار دهیم و فرصت رشد و خلاقیت به او بدهید.
این گردهمایی راس ساعت 18 به کار خود پایان داد.
