دکتر رحمان معرفت

عضو هیات علمی دانشگاه سمنان و دبیر انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران

جلسه نهاد کتابخانه‌های عمومی با اساتید رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در روز شنبه 25 دیماه 1400 برگزار شد. در ابتدای این جلسه بعد از مدتها برخی از اساتید ارجمند، دوستان و همکاران ارزشمندم را به صورت حضوری ملاقات کردم و همچون گذشته از همصحبتی با آنان لذت بردم. ابتدای جلسه برای شخص بنده که همراه با دیدار با دوستان قدیمی بود، جالب و ارزشمند بود. نشست با سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، جناب آقای رمضانی که در آذرماه سال جاری به این سمت منصوب شده بودند، با سخنان ایشان و اعلام برنامه جناب آقای دکتر رستمی کوهی آغاز شد. جناب آقای رمضانی، خواستار طرح دیدگاه‌ها و هم اندیشی واقعی بودند. ایشان در صحبت‌هایشان خواستار نقد واقعی و بیان تندترین دیدگاه‌ها توسط حاضران در جلسه شدند.

اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های سراسر کشور با فرصت کوتاهی که برای بیان دیدگاه‌ها و انتقادات و پیشنهادهایشان داشتند مطالب ارزشمندی مطرح کردند که قابل تامل نیز بود. توجه به مسائل معیشتی کتابداران، لزوم بازنگری سیاست‌های حوزه مجموعه‌سازی و تهیه منابع، توجه به طرح کتاب من و بازاندیشی این طرح، توجه به تمام ذائقه‌ها و سلیقه‌های موجود در جامعه در مجموعه‌سازی و مجموعه‌گستری و ارائه خدمات واقعی مبتنی بر اهداف و رسالت‌های کتابخانه‌های عمومی، ایجاد فضای باز و پرنشاط در کتابخانه‌های عمومی، غیراستاندارد بودن و کمبود ابزارها و و سایل مور نیاز کتابخانه‌ها و تلاش برای جلوگیری از پوسیده شدن منابع و کتابخانه‌ها، تلاش برای دیجیتال‌سازی منابع و بهره گیری از تجربه‌های کشو‌رهای پیشرو در ارائه خدمات الکترونیک و استفاده از پتانسیل شرکت‌های داخلی در ارائه این خدمات، استفاده و توسعه خدمات مرتبط با سواد اطلاعاتی و یادگیری مادام العمر، پرهیز از نگاه جشنواره‌ای  به کتابخانه‌ها و محور قراردادن این دیدگاه و به حاشیه رفتن سایر فعالیت‌ها و خدمات کتابخانه‌ای، تلاش برای ثبات هویت مستقل نهاد به عنوان یک سازمان غیردولتی با بودجه مستقل، توسعه زنجیره ارزش در کتابخانه، استفاده از پتانسیل اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها به عنوان مشاور در امور کتابخانه‌های استان‌ها و شهرستان‌ها، دیده شدن واقعی کتابداران در فرایندها و امور کتابخانه با بهره گیری از پتانسیل بالای کتابداران در حوزه‌های مدیریتی و جلوگیری از حس توجه ابزاری به کتابداران، اهمیت توجه به کاربران و لزوم بررسی دلایل حضور نیافتن بخش‌های مختلف جامعه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی از جمله مباحث مطرح در این نشست بود. برخی اعضای انجمن علمی ارتقای کتابخانه‌های عمومی نیز مطالب مدنظر خود بویژه در حوزه لزوم توجه به تغییرات روزآمد جهانی در حوزه ارائه خدمات کتابخانه‌ای و اهمیت توجه به آموزش و خلاقیت در کتابخانه‌ها پرداختند.

بسیاری از اعضای هیئت علمی و همکاران شرکت کننده در این نشست به لحاظ سازمانی مستقل از نهاد کتابخانه‌های کشور بودند بنابراین به عنوان یک مخاطب برون سازمانی به ارائه دیدگاه‌های خود پرداختند. نگاه سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز که در ابتدای جلسه هم به آن اشاره کردند، به نظر می‌رسید نگاهی از جنس شنیدن بود. گرچه تجربه نشان داده است که سیاست است و سیاستمداران در ابتدای کار معمولا قول‌هایی می‌دهند و در فرایند کار معمولا به دلایل یا شرایط مختلف این قول‌ها یا فراموش می‌شود یا به دست فراموشی سپرده می‌شود. جناب آقای رمضانی، به عنوان یک جوان که به نظر می رسد به حکم جوان بودن باید از حافظه قوی هم برخوردار باشند امیدواریم که اگر مسئولیت فعلی ایشان در این سمت تداوم داشته باشند بتوانند انتظارات جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران و کتابداران و کارشناسان خدوم و زحمتکش نهاد را برآورده کنند. به عنوان یکی از حاضران در نشست، برخی مطالب را در حضور اساتید ارجمند و همکاران گرامی مطرح کردم که اهم آن‌ها عبارتند از:

1. نهاد کتابخانه‌های عمومی یک نهاد غیردولتی است که درآمدهای پایین دارد در حالی که با انتظارات بالای مردم در ارائه خدمت همراه است و هزینه های نگهداری مجموعه و ارائه خدمت در آن بالاست. بودجه نهاد محدود است و به نظر می رسد با قانون نیم درصد درآمد شهرداری‌ها امکان اداره مجموعه کتابخانه‌های کشور میسر نیست. در برخی شهرها همچون مشهد مقدس که شهرداری‌ها از درآمد مناسبی برخودار بوده‌اند، نیم درصد حتی تا سه درصد نیز رشد داشته است به گونه ای که ظاهرا شهرداری مشهد برای ساخت کتابخانه از این بودجه به صورت مناسب استفاده کرده است. از سوی دیگر بسیاری از کتابخانه‌ها در شهرهای با درآمد کم، مبلغ اختصاص یافته به کتابخانه‌ها از محل نیم درصد بسیار کم بوده است. در حالی که تمام فعالیت‌های مرتبط با ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی بردوش کتابداران و کتابخانه‌ها قرار داده شده اما درآمد امور مرتبط با مجوز کتاب، انتشار و مجوز نشر و سایر امور مرتبط با کتاب به وزارت ارشاد اختصاص دارد. به نظر می رسد توجه به موضوع بودجه نهاد کتابخانه‌های عمومی در شرایط حساس کنونی که بسیاری از محدودیت‌های مالی در نهادها و سازمان‌ها قابل لمس است، نیاز به رایزنی سیاسی و اجتماعی گسترده توسط متولیان نهاد و مدیران ستادی این مجموعه دارد.
2. مشکلات بودجه‌ای زمینه کاهش روزآمدسازی منابع کتابخانه‌ای را نیز فراهم کرده است. به نظر می رسد که منابع کتابخانه‌ای روزآمد زمانی مورد اقبال مراجعان خواهد بود که اداره کل نهاد کتابخانه‌های کشور بتواند بودجه لازم برای خرید و تامین نیازهای مراجعان را فراهم کند. در عین حال به تنوع سلیقه‌ها و ذائقه‌های مخاطبان نیز توجه کند.
3. در کنار مسائل و مشکلاتی که در سیاستگذاری حوزه درآمد و بودجه نهاد وجود دارد، یک مطلب بسیار مهم، موضوع معیشت کتابداران است. با وجود تمام تلاش‌های صورت گرفته در دوره‌های قبل، کتابداران همچون سایر اقشار جامعه با وجود حجم بالای کار همچنان از مبالغ نامتناسبی به عنوان حقوق و مزایا بهره می‌برند. عدم توجه به معیشت کتابداران، مشکلات عدیده ای را در آینده برای کتابداران و در نهایت برای نهاد کتابخانه‌های عمومی ایجاد خواهد کرد. رشد سرسام آور هزینه‌های روزمره، مشکلات معیشتی کتابداران را نیز بیشتر کرده است و نیاز است تا اداره کل کتابخانه‌های عمومی کشور به موضوع معیشت کتابداران بیش از گذشته فکر کند و رایزنی‌های بیشتری با سازمان‌های سیاسی و اجتماعی اثرگذار در جذب بودجه‌های مورد نیاز برای تامین نیازهای مرتبط با مسائل معیشتی کتابداران صورت گیرد.
4. توجه به کاربران در سیاست‌گذاری کتابخانه‌ها بسیار مهم است. توجه صرف به گروهی از اقشار جامعه و عدم توجه به سلیقه‌ها و ذائقه‌های افراد از گروه‌های مختلف جامعه زمینه عدم حضور بیشتر کاربران در کتابخانه‌ها را فراهم خواهد کرد. تمام بخش‌ها و گروه‌های جامعه حق استفاده از کتابخانه را دارند و عدم توجه به گروه‌های مختلف موجود در جامعه ممکن است استفاده نکنندگان از کتابخانه را بیشتر می‌نماید. گاهی نگاه جشنواره‌ای به کتابخانه‌ها زمینه تمرکز به سایر بخش‌ها و فعالیت‌های کتابداران بویژه خدمات عمومی قابل ارا را کمتر می‌کند.
5. عدم توجه صرف به آمار از ملزومات رشد و پیشرفت کتابخانه‌ها خواهد بود. اگر کتابداران بخش زیادی از زمان روزمره خود را صرف ایجاد و گزارش آمار کنند و یا در مسیر افزایش آمار روزمره، هفتگی یا ماهانه خود کنند، فرصت پرداختن به فعالیت‌های خلاقانه برای جذب واقعی مخاطبان را کمتر خواهند داشت. گرچه دسترسی به آمار روز آمد از اهمیت برخودار است و بدون آمار، امکان یافتن نقاط ضعف و قوت مجموعه ممکن است میسر نباشد اما گرایش صرف به آمار منجر به آمارزدگی و ارائه گزارش‌های آماری و توجه نکردن به کیفیت خدمات خواهد شد. اگر تلاش شود دست کتابداران و کارشناسان علم اطلاعات در کتابخانه‌های عمومی باز گذاشته شود این موضوع کمک به افزایش فعالیت‌های خلاقانه در کتابخانه‌ها خواهد نمود.

پس از سخنان حاضران در نسشت، آقای رمضانی تمام صحبت‌ها را شنیدند و با بسیاری از دیدگاه‌های مطرح شده و همفکری شده توسط اساتید و همکاران حاضر در جلسه موافق بودند و ضمن تاکید بر پیگیری امور، اشاره کردند که تمام صحبت‌ها توسط همکارانشان پیاده سازی و دسته بندی خواهد شد و در جلسات متعدد هم اندیشی آتی، این مطالب و موضوعات مطرح شده در جلسه، مجدانه پیگیری خواهد شد.

دکتر حسن زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس وقتی که مسائل و موضوعات مدنظر خود را مطرح می‌کردند سخن از “برخاستن” پس از این نشست به میان آوردند. به نظرم تعبیر جالب، درخور تأمل و ارزشمندی بود. سرپرست نهاد کتابخانه‌های عمومی که مخاطب خاص این برخاستن بودند، باید تلاش کنند با جمع بندی موضوعات خُرد و کلان مطرح شده در این نشست، نسبت به بهره گیری از دیدگاه‌ها و عملیاتی کردن آن‌ها بر اساس اولویت‌های آنی یا بحرانی اقدام کنند. به عنوان یکی از میهمانان این نشست امیدوارم که هم اندیشی برای رفع چالش‌ها و مشکلات مرتبط با کتابخانه‌ها تداوم داشته باشد و این نشست، اولین و آخرین هم اندیشی با اساتید دانشگاه‌ها و شخصیت‌های حرفه‌ای نباشد که سال‌های سال از دور و نزدیک برای کتابخانه‌های عمومی دلسوزی کرده‌اند و همواره در تلاش برای ارتقاء این نهاد ارزشمند بوده‌اند.